Tymbark

Dawne królewskie miasteczko przy szlaku handlowym do Krakowa, obecnie gmina i miejscowość przemysłowa nad rzeką Łososiną, która łączy się tutaj ze Słopniczanką. Leży w niewielkiej kotlince u stóp Paproci, Zęzowa i Łopienia, stanowi doskonały punkt wypadowy w centralną część Beskidu Wyspowego.

Tymbark, liczący 2850 mieszkańców, ma dogodne połączenia komunikacyjne z okolicznymi miejscowościami, a wycieczki turystyczne ułatwia sieć szlaków pieszych i kilka znakowanych ścieżek rowerowych. Tymbark znany jest w całej Polsce z racji produkowanych tutaj znakomitych soków owocowych.
Nazwę miejscowości badacze wywodzą od niemieckiego słowa Tannenberg (Jodłowa Góra), co dowodziłoby, że pierwszymi osadnikami byli tutaj Niemcy (pierwszym, wspominanym w źródłach wójtem był Kunad). Z czasem nazwa spolszczyła się i w XVI w. używano już nazwy Tymbark. Nazwa Zęzowa nad Tymbarkiem wedle ludowej tradycji wywodzi się również od osadników niemieckich, którzy powodowanie tęsknotą wychodzili na górujące nad miasteczkiem wzgórze. Tęsknota to po niemiecku „Sehnsucht” – dlatego tę górę nazwali „sensut”, co potem spolszczono na Zęzów.
Tymbark jest jedną z tych miejscowości małopolskich, które niegdyś dominowały w okolicy, były ważnymi ośrodkami gospodarczymi i administracyjnymi, później jednak - na skutek konkurencji sąsiednich miasteczek (w tym wypadku była to Limanowa) - spadły do roli wsi. Miasteczko rozwinęło się za czasów Kazimierza Wielkiego, który realizując akcję kolonizacyjną na południowych rubieżach swego państwa, wydał 2.07.1353 r. akt lokacyjny dla miejscowości o nazwie Tannenberg. W dokumencie tym król zezwalał wójtowi Kunadowi założyć w zakolu Łososiny nowe miasto na 100 łanach frankońskich, nakazując jednocześnie wyznaczyć miejsce pod rynek, ulice i kościół. W tym okresie przechodził tędy boczny szlak handlowy, wiodący od strony Nowego Sącza, doliną Słomki w kierunku na Dobczyce, Wieliczkę i Kraków.  Korzystający z niego kupcy omijali monarsze strażnice celne w Nowym Sączu i Czchowie, a Tymbark służył jako stacja noclegowo-popasowa. Do rozbiorów Tymbark był miastem królewskim, stanowiącym centrum rozległej tenuty, czyli dzierżawy tymbarskiej, obejmującej również Słopnice Królewskie, Zawadkę i Jasną Podłopień. Funkcję starostów pełnili między innymi Stanisław Marszałkowic z Brzezia (wspominany przez Długosza), Jordanowie z Zakliczyna, Lubomirscy, Wyżyccy i Czernichowscy. Świadectwem znaczenia miasteczka i władzy królewskiej był herb miejski, którego podstawowym elementem była kazimierzowska korona królewska nad inicjałami władcy. Pod koniec pierwszej połowy XVI w. przywilejem króla Zygmunta Starego wprowadzono w Tymbarku cotygodniowy targ i dwa jarmarki rocznie. Wtedy też założono szkołę parafialną i szpital. Mimo to Tymbark miał bardziej wiejski niż miejski charakter, a ludność utrzymywała się głównie z prymitywnego rolnictwa oraz pracy w lesie. Z pozyskiwanego drzewa wyrabiano w Tymbarku znakomite gonty. Dzierżawcy tenuty tymbarskiej nakładali na chłopów w miejscowych folwarkach coraz większe obciążenia feudalne. Wiek XVII przyniósł wiele nieszczęść i klęsk elementarnych, spośród których najgorsze to epidemia z 1651 r. i potop szwedzki. Aby podnieść miasto z upadku, król Michał Korybut Wiśniowiecki nadał Tymbarkowi prawo dwóch kolejnych jarmarków. Przez cały wiek XVII i XVIII liczba mieszkańców oscylowała wokół 400 osób. W 1789 r. urodził się w Tymbarku wybitny polski astronom Franciszek Armiński, założyciel i pierwszy dyrektor obserwatorium uniwersyteckiego w Warszawie. Austriacy, po zaprowadzeniu tutaj swoich rządów najpierw włączyli w 1813 r. dawne królewszczyzny do tzw. kamery, czyli dóbr cesarskich, a potem, w 1830 r., sprzedali Tymbark rodzinie Migdalskich, po których nastąpili Słowikowscy i Myszkowscy. Ostatnią dziedziczką była Zofia z Turskich Myszkowska, która pozostała tu aż do 1945 r. tj. do nacjonalizacji ziemi i parcelacji gruntów. Władzę w mieście sprawował burmistrz z pomocą urzędników (radnych i pisarza). Urząd burmistrza sprawowali między innymi: Joachim Kapturkiewicz (1813-1824), Franciszek Wendacz (1825-1827), Andrzej Steczowicz (1828-1832), Jan Macko (1834-1837), Antoni Zborowski (1837-1865), Jan Kapturkiewicz (1866-1871), Wojciech Filipiak (1872-1887), Jan Steczowicz (1888-1902), Piotr Kapturkiewicz (1903-1914), a od 1915 r. Tomasz Urbański. W połowie XIX w. funkcjonował tu niewielki powiat sądowy (po pożarze miasteczka w 1852 r. czasowo przeniesiono go do sąsiedniej Skrzydlnej), jednak na skutek reformy administracyjnej monarchii habsburskiej (i stworzenia powiatów samorządowo-administracyjnych) wszystkie instytucje powiatowe przeniesiono w latach sześćdziesiątych XIX w. do Limanowej. Jak opowiadali złośliwi limanowianie, jeden z mieszczan tymbarskich rzucił się wtedy do miejskiej studni z żalu, spowodowanego upadającym znaczeniem miasteczka. Uwłaszczenie chłopów w monarchii habsburskiej przeprowadzone w połowie XIX w. nie zmieniło radykalnie gospodarczego obrazu Tymbarku. Przysłowiową galicyjską biedę pogłębiały klęski nieurodzaju, wielki pożar w 1852 r., rozdrobnienie ziemi i kryzysy ekonomiczne. Dopiero w latach siedemdziesiątych nastąpiła poprawa stanu gospodarczego miasta. Powstała gminna kasa pożyczkowa (jako jedna z pierwszych w powiecie limanowskim), Straż Pożarna, urząd pocztowy. Otwarcie w 1884 r. linii kolejowej z Chabówki do Sącza umożliwiło rozwój ekonomiczny, wymianę handlową, możliwości edukacji oraz zarobkowania za granicą. Pod koniec XIX w. nastąpiło masowe osiedlanie się Żydów i rozwój handlu, doprowadzono wodociąg, w 1905 r. założono spółdzielnię oszczędnościowo-pożyczkową (Kasę Reiffeisena, później Kasę Stefczyka). Początek I wojny światowej ludność zapamiętała z powodu krwawych bojów austriacko-rosyjskich w trakcie kampanii łapanowsko-limanowskiej 1914 r. Na szczęście zakończenie krwawego światowego konfliktu przyniosło mieszkańcom upragnioną niepodległość i odbudowę suwerennej Ojczyzny. Osobliwością Tymbarku w okresie międzywojennym był zwyczaj ogłaszania zarządzeń władz miejskich przez policjanta, który wychodził na rynek, walił najpierw w bęben i potem ogłaszał owe zarządzenia. Co prawda w 1934 r. Tymbark stracił prawa miejskie, ale stał się w okresie międzywojennym ośrodkiem zorganizowanej, wzorcowej spółdzielczości. Z inicjatywy inż.  Józefa Marka, zwanego powszechnie „czarodziejem sadów”, powstała tu spółdzielnia owocowo-warzywnicza, nazywana popularnie „owocarnią”. Stała się ona wzorem nowoczesnego gospodarowania na nieurodzajnej beskidzkiej ziemi, a inż.  Marek był jednym z pionierów spółdzielczości polskiej. Zakłady cudem ocalały w styczniu 1945 r., kiedy to wycofujący się Niemcy chcieli wysadzić je w powietrze. Część pracowników pozostała jednak do końca na terenie „Owocarni” i w krytycznej chwili upiła oddział minerski, który miał dokonać dzieła zniszczenia.
Po wojnie nastąpiła parcelacja gruntów dworskich, przeprowadzono elektryfikację, założono Spółdzielnię Zdrowia, wybudowano sporo bloków mieszkalnych i szereg utwardzonych dróg. Tymbark zdobywał tytuły Mistrza Gospodarności woj. nowosądeckiego, uzyskał również wiele nagród i wyróżnień na szczeblu centralnym. Ważnym wydarzeniem w życiu miejscowości było odtworzenie autentycznych struktur samorządowych po 1990 r. oraz podział terytorialny gminy, w wyniku którego nastąpiło wydzielenie się w 1997 r. samodzielnej gminy Słopnice. Ze względu na malownicze położenie i niekwestionowany urok małomiasteczkowej zabudowy Tymbark jest popularnym letniskiem. Stał się także plenerem filmu Jerzego Stuhra pt. „Duże zwierzę”.
 

Warte uwagi

Informacje krajoznawcze:
Tymbark ma charakterystyczną, małomiasteczkową zabudowę. Uwagę zwraca okazały budynek ratusza z XIX w., obecnie siedziba Urzędu Gminy.
Kościół parafialny p.w.  Narodzenia NMP, późnoklasycystyczny pochodzi z 1824 r. Pierwotnie stała tu świątynia drewniana, pamiętająca jeszcze XIV w. Jest to budowla murowana, jednonawowa, z krótkim prostokątnym prezbiterium. Z ciekawszych elementów wyposażenia warto wymienić gotycko-renesansową chrzcielnicę z 1541 r. i dzwon „Urban” z 1536 r., neobarokowy ołtarz główny i dwa boczne, obraz św. Anny Samotrzeć z 2 poł. XVII w. Obok kościoła zabytkowa plebania z XIX w. oraz figura św. Floriana z 1870 r., stojąca niegdyś na środku rynku, przeniesiona tu w lutym 1975 r. Poniżej kościoła świetlica parafialna, dawniej dom parafialny z lat 30-tych XX w.
Tuż obok Rynku, przy drodze do stacji kolejowej, można zobaczyć murowaną kaplicę grobową, z końca 1875 r., stanowiącą mauzoleum szlacheckiej rodziny Myszkowskich. Wewnątrz ołtarzyk neogotycki i krzyż kuty w piaskowcu.
Przy wąskiej uliczce z Rynku do Ośrodka Zdrowia ciekawy zespół kilku starych zabudowań gospodarczych, budowanych na tzw.  „okół”.
W Bibliotece Publicznej Gminy Tymbark mieści się Izba Pamięci Narodowej gromadząca zbiory i pamiątki historyczne, głównie z okresu II wojny światowej.
Obok stacji kolejowej rośnie zabytkowy jesion, mający ponad 3,5 m w obwodzie. 
Z Tymbarku pochodzi Marian Sopata - miejscowy dziejopis, autor wielu książek i esejów o Beskidzie Wyspowym.
Przy ul. Podlas 338 (przy żółtym szlaku na Mogielicę) mieszka p. Julia Mielnicka, która od 1946 r. prowadzi oryginalną, bogato ilustrowaną kronikę rodzinną.  Zapisuje w niej wszystkie ciekawsze wydarzenia z życia rodziny, wsi a nawet kraju, dokładając oczywiście swój ciekawy komentarz.  Kultywuje tradycje regionalne np. malując piękne pisanki wielkanocne.
Na zachodnim zboczu Zęzowa, w przysiółku Malarzówka znajduje się ładna kapliczka z pocz. XVIII w. Jest to budowla kamienna, otynkowana i pobielona, pokryta ostatnio blachą miedzianą.  Została wybudowana przez niejakiego Brzazgonia, jako votum dziękczynne. Odprawia się tu nabożeństwa majowe i uroczystości Bożego Ciała.
Dawny dwór tymbarski (tzw. Nowy Dwór, wybudowany na pocz. XX w. przez Zygmunta Myszkowskiego) istnieje dzisiaj w dość zmienionej formie. Można go zobaczyć na południowym zboczu Zęzowa, obok Zespołu Szkół im. KEN i schroniska PTSM. Obecnie znajdują się w nim mieszkania prywatne. Jest to budowla wzniesiona na kamiennej podmurówce, piętrowa z poddaszem, zeszpecona współczesnymi, murowanymi przybudówkami. Zachowała się także ruina dawnej oranżerii w parku podworskim, w której hodowano rośliny egzotyczne. Została ona zbudowana w stylu neogotyckim ok. 1912 r. Obok dworu w tzw. „ogrodach dworskich” piękny starodrzew dębowy.
Pozostałości „Starego Dworutymbarskiego znajdują się przy drodze z centrum Tymbarku w kierunku Wilkowiska, ok. 1 km od centrum, przy zielonym szlaku turystycznym. Zachowała się tylko część zabudowań gospodarczych oraz kilka pomnikowych drzew, głównie wiekowych lip.
Przy ul. Kazimierza Wielkiego znajduje się budynek dawnej apteki oraz miejsce gdzie niegdyś stała synagoga żydowska. Poniżej, w dolinie Słopniczanki, osiedle Podwisiołki, które wedle tradycji było miejscem straceń.
Grób Nieznanego Żołnierza” – znajduje się na pograniczu Tymbarku i Piekiełka, u wylotu tzw. „Kopanej Drogi”. W tym miejscu pochowany został partyzant radziecki, który brał udział w dywersyjnym ataku na most kolejowy w Tymbarku w 1944 r. Ogłuszony eksplozją leżał nieprzytomny i takim znaleźli go Niemcy. Był torturowany przez nich i zabity, potem zwłoki powieszono tuż przy drodze. Pochowano go najpierw w sadzie jednego z gospodarzy, a potem na obecnym miejscu. Pierwotnie był tu tylko krzyż, a w 2000 r. postawiono ozdobny nagrobek.

Powiązane informacje

Gospodarstwo agroturystyczne

Pazdan Janina 34-650 Tymbark 304

Gospodarstwo agroturystyczne

Smoter Maria 34-650 Tymbark 141

Patronat medialny

Partnerzy