Rajbrot

Duża wieś na pograniczu Beskidu Wyspowego i Pogórza Wiśnickiego, której zabudowania rozciągnięte są w górnym biegu potoku Uszwica. Dobry punkt wypadowy w rejon Kobyły i Łopusza oraz w zalesione pasma Pogórza.

Nazwa wsi jest najprawdopodob niej pochodzenia niemieckiego, była analizowana przez wielu badaczy, m.in. Piotra Galasa z oddziału PTT z Bochni, który wywodził ją od niemieckich słów „rot” i „brot” (czerwony / rumiany chleb).
Rajbrot jest jedną z najstarszych wsi na obrzeżu Beskidu Wyspowego. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1226 r. i dotyczą uposażenia wsi Niegowić na Bocheńszczyźnie gruntami w górnym biegu potoku „Uschwa” (obecnie Uszwica). Parafia powstała w 1260 r. na mocy przywileju księcia Bolesława Wstydliwego, który ufundował modrzewiowy kościół, a tutejsze probostwo uposażył 100 morgami gruntu. W XIII w. kilkakrotnie przechodziły tędy zagony tatarskie, część badaczy sugeruje zresztą, że pierwszymi osadnikami i założycielami wsi byli właśnie jeńcy tatarscy. Lokacja wsi na prawie magdeburskim nastąpiła za księcia Władysława Łokietka, który w 1318 r. wydał przywilej lokacyjny dla wójta Janusza Białego. Rajbrot był wsią królewską i aż do zaborów wchodził w skład niegrodowego starostwa lipnickiego. Tutejsze dobra dzierżawili między innymi Braniccy, Lubomirscy, Wierzbiętowie, czy Dunikowscy. Mieszkańcy zajmowali się uprawą lnu, produkcją sukna, szewstwem i drobnym handlem. Funkcjonował tu browar i niewielka huta szkła, o czym świadczą niektóre miejscowe toponimy: szklarski las, huta. Już w XVI w. istniała w Rajbrocie szkoła parafialna, na którą musieli łożyć tutejsi proboszczowie.
W 1772 r. po I rozbiorze Polski Rajbrot dostał się pod rządy monarchów austriackich i jako dawna królewszczyzna został włączony do dóbr cesarskich. W 1811 r. tutejsze dobra nabył Pankracy Dunikowski, właściciel pobliskiej Wojakowej. Na przełomie 1804/1805 r. przez kilka miesięcy przebywał w Rajbrocie Kazimierz Brodziński – prekursor polskiego romantyzmu. Zamieszkał po śmierci ojca we dworze swej macochy Anny Brodzińskiej. Tu, w Rajbrocie, kształtowała się wrażliwość artystyczna poety, jego uwielbienie do wsi i sielskich krajobrazów, stąd urządzał wycieczki do słynnych „Kamieni” na stoku Paprotnej, nazwanych później jego imieniem. W swych pamiętnikach opisywał Rajbrot następująco: ... Wieśniacy Rajbroda różnili się od włościan okolicznych obyczajami, wymową, a nawet strojem zupełnie prawie odmiennym. Liczne chaty rozproszone po dwóch pasmach wzgórzystych, około niespokojnej, często wylewającej rzeki, przez samych tkaczów były zamieszkane. Trzaski warsztatów rozlegały się od świtu do zmierzchu, a wszelkie wzgórza i trawniki pokryte były blichującym się płótnem. Pola mało zasianego, natomiast prawie cała wieś składała się z sadów, w których najwięcej włoskich orzechów. Na małym placu równym, w dolinie, stary drewniany kościółek Marji Pannie poświęcony…”
Rządy zaborcze, bieda i stagnacja całej Galicji oraz liczne klęski elementarne w pierwszej połowie XIX w. (epidemie, susze i powodzie) spowodowały liczne bunty chłopskie oraz coraz większą pauperyzację mieszkańców wsi. Jednak rabacja galicyjska 1846 r. nie miała tu jakiegoś szczególnie dramatycznego przebiegu, nie zanotowano gwałtów, mordów i grabieży. Część kmieci rajbrockich została nawet wysłana do pilnowania porządku w Limanowej. 
Pod koniec XIX w. na coraz większą skalę rozwija się emigracja zarobkowa, do Węgier, Saksonii, a nawet do „Hameryki”. Miejscowi chłopi zaczęli angażować się w życie społeczne i polityczne, kształcili dzieci, zakładali pierwsze organizacje spółdzielcze i pomocowe.
Z początkiem XX w. proboszczem rajbrockim został ks. Józef Padykuła, mądry i pracowity kapłan, pełen energii i pomysłów. Z jego inicjatywy powstała we wsi kasa zapomogowo-pożyczkowa, mleczarnia, spółka rolnicza, suszarnia parowa, rozpoczęto też starania o budowę nowej, murowanej szkoły. Zainicjował też szeroko zakrojony ruch trzeźwościowy. W 1911 r. powstała we wsi Ochotnicza Straż Pożarna, wielce zasłużona nie tylko dla ratowania dobytku przed pożarem, ale i dla integracji i rozwoju życia społecznego wsi.
W pierwszym okresie I wojny światowej wzgórza nad Rajbrotem stały się areną krwawych zmagań pomiędzy wojskami państwa centralnych i armią rosyjską. Świadectwem tych tragicznych dni są żołnierskie cmentarze, rozsiane w okolicznych lasach. W grudniu 1914 r. przebywał tu Józef Piłsudski oraz oddział kawalerii legionowej pod dowództwem rotmistrza Beliny Prażmowskiego. Belina napisał podczas pobytu w Rajbrocie kilka poematów, dzięki czemu uzyskał przydomek „Rajbrockiego Wernyhory”. 
 

Warte uwagi

Informacje krajoznawcze:
1. Atrakcją Rajbrotu jest zabytkowy kościółek parafialny p.w. Narodzenia N.P. Marii, z 1511 r. Swój pierwotny wygląd zachował mimo przebudowy w 1879 r. Jest to budowla orientowana, zbudowana na miejscu starszej, fundowanej jeszcze przez Bolesława Wstydliwego. Kryty gontem stromy dach wieńczy barokowa sygnaturka. Świątynia otoczona jest murowanym ogrodzeniem z kaplicą-grotą z 1811 r., pięcioma kapliczkami i postaciami 12 apostołów.  Od północy przylega do niej kaplica neogotycka z XIX w. Wewnątrz zwraca uwagę polichromia z 1879 r., natomiast pod chórem można zobaczyć fragment starszej polichromii renesansowo-barokowej z przełomu XVI i XVII w. Z XVII w. pochodzi też ołtarz główny, ambona i grupa ukrzyżowania na belce tęczowej. Cennym elementem wyposażenia jest szesnastowieczna chrzcielnica. W kruchcie kościoła jest zawieszona ciekawa lista, w której wymienieni są wszyscy pracujący tu niegdyś plebani i organiści.
2. Obok kościoła znajduje się drewniany spichlerz plebański z przełomu XVIII i XIX w., posadowiony na kamiennych „peckach”.
3. Pamiątką po walkach z 1914 r. jest duży cmentarz wojenny nr 303, położony ok. 2,5 km od centrum Rajbrotu, przy drodze do Muchówki. Jest to nekropolia zbudowana na planie prostokąta, do której prowadzi masywna, kamienna brama. Zasadniczym elementem wystroju jest stojący w pośrodku kamienny krzyż. Zostało tu pochowanych 530 żołnierzy, w większości Rosjan. Na znacznej części bezimiennych nagrobków można zobaczyć tylko wymowny napis „Krieger”. Pod Kobyłą (603 m) nad Rajbrotem można zobaczyć jeszcze jeden cmentarz  wojenny nr 300. Znajduje się on w widłach niewielkiego potoku, niedaleko szczytu i pobliskiego przysiółka Mulowiec.
We wschodniej części Rajbrotu (przysiółek Kucek) znajduje się kilka zabytkowych kapliczek z XVIII i XIX w. oraz kamienno-drewniany spichlerz z XIX w. 

Patronat medialny

Partnerzy