Najstarsze wzmianki o Myślenicach pochodzą z 1253 r. i dotyczą tzw. „brony myślenickiej”,  czyli systemu przeszkód i umocnień strzegących traktu z Krakowa wzdłuż Raby ku granicy węgierskiej. Pod koniec XIII w. wybudowano na zboczu Uklejny, solidną fortalicję w postaci okrągłej wieży obronnej o grubych murach – czyli stołpu, otoczonej niewysokim wałem ziemnym i masywnym płotem z drewna. Obok strażnicy w obrębie palisady znajdował się drewniany budynek. Przebywająca tutaj niewielka załoga strzegła traktu „solnego”, prowadzącego z Krakowa i Wieliczki wzdłuż doliny Raby na Orawę. Również w XIII stuleciu miała istnieć tutejsza parafia. 

Około 1342 r. Kazimierz Wielki nadał miastu prawo niemieckie, oddając tutejsze wójtostwo w ręce prywatne. Miasto, usytuowane pierwotnie prawdopodobnie na południe od dzisiejszego rynku, posiadało skromne fortyfikacje w postaci obwałowań. Świadectwem jego rosnącego znaczenia były wizyty władców, w tym co najmniej trzykrotnie Władysława Jagiełły, który upodobał sobie polowania w okolicznych lasach. W 1424 r. król witał tutaj cesarza Zygmunta Luksemburczyka oraz króla duńskiego Eryka VIII, którzy przybyli na ceremonię koronacyjną królowej Zofii, ostatniej żony Jagiełły. 

W 1457 r. Myślenice zostały opanowane przez zbuntowanych rycerzy zaciężnych. Wojska wierne Kazimierzowi Jagiellończykowi przystąpili do regularnego oblężenia, które było prowadzone nieudolnie i nie przyniosło efektów. Buntownicy zburzyli miejscowy kościół, wykorzystując kamienie do obrony. Obsadzili również strażnicę na stokach Uklejny, która po ich wycofaniu się w okolice Dobczyc została z rozkazu króla wysadzona ładunkiem prochowym.

Potomkiem jednego z pierwszych właścicieli wójtostwa był Hanko, protoplasta rodu Jordanów z Zakliczyna herbu Trąby. W XV w. przedstawiciele tego rodu piastowali ważne urzędy w Małopolsce, okazali się też dobrymi gospodarzami. W mieście rozwijało się rzemiosło (m.in. garncarstwo, szewstwo i kowalstwo), dokonano także relokacji wytyczając nowy, obszerny rynek w obecnym miejscu. W latach 1509-13 Mikołaj Jordan wyznaczył na południe od miasta (na Stradomiu) nowe tereny budowy warsztatów rzemieślniczych. Na obrzeżach miasta działała też niewielka huta szkła – jednak słynne „myślenickie szklenice” i puchary wyrabiano w większym i nowocześniejszym zakładzie w niedalekiej Trzebuni. Na wschód od Rynku wybudowano obronny dwór Jordanów, otoczony fosą, nazywany powszechnie „zamkiem myślenickim” (istniał do końca XVIII w.). To tutaj w 1567 r. Mikołaj Rej dedykował ówczesnemu właścicielowi, Wawrzyńcowi Spytkowi Jordanowi III księgę Żywota człowieka poczciwego. 

Po śmierci Wawrzyńca Spytka Jordana, na mocy zapisu z 1557 r., miasto z kilkoma okolicznymi wsiami przeszło w zarząd kasztelanii krakowskiej. W XVII w. wskutek wojen i epidemii podupadł handel i znacznie zmniejszyła się liczba ludności. W 1655 r. Myślenice zostały splądrowane i spalone przez oddział Szwedów gen. Douglasa, maszerujący z Lanckorony pod Wiśnicz. Do czasów rozbiorów mieściła się tu siedziba zarządcy dóbr myślenickich, sięgających na południe po Krzeczów. W latach 1769-72 przechodziły tędy oddziały konfederatów barskich oraz ścigający ich kozacy i żołnierze hetmana Branickiego. 

W 1633 r. w domu Marcin Grabyszy w Górnej Wsi doszło do cudownego objawienia obrazu Matki Boskiej, który tenże Grabysza ocalił przed spaleniem w czasie szalejącej w 1624 r. w Krakowie epidemii. Obraz w uroczystej procesji przeniesiono do kościoła, gdzie za jego sprawą spływały na wiernych liczne łaski. Do najgłośniejszych cudów należało uzdrowienie niewidomego od urodzenia Aleksandra, syna hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego. Wykonano w tym czasie kilka kopii obrazu, z których jedna (nota bene dużo słabsza pod względem artystycznym) – trafiła do klasztoru kalwaryjskiego i wkrótce, za sprawą licznych łask przerosła sławą myślenicki oryginał. Kult Matki Boskiej Myślenickiej najsilniej rozwijał się w XVII i XVIII w., lecz i dziś miasto pozostaje ważnym, regionalnym sanktuarium.

Na początku okresu zaborów miasto stało się własnością skarbu austriackiego będąc siedzibą tzw. „ekonomii myślenickiej”, utworzonej z dawnych dóbr kasztelanii. W Myślenicach utworzono siedzibę cyrkułu, którą jednakże po pożarze rynku w 1819 r. przeniesiono do Wadowic. W końcu XVIII stulecia wybudowano trakt cesarski, łączący Wiedeń z Lwowem. Jednak ówcześni podróżnicy – m.in. Ludwik Pietrusiński – wspominają miasto jako bardzo zaniedbane, pozbawione nawet tak charakterystycznych dla krajobrazu miasteczek galicyjskich kupców żydowskich. Intensywniej miasto zaczęło się rozwijać w dobie autonomii galicyjskiej – w 1866 r. przywrócono siedzibę powiatu, powstawały liczne organizacje społeczne, wybudowano szpital, magistrat, wodociąg, remizę strażacką i budynek sądu. Kwitła działalność polityczna, szczególnie związana z ruchem ludowym. Najwybitniejszą postacią świata polityki był Andrzej Średniawski z pobliskiej Górnej Wsi, poseł do parlamentu wiedeńskiego, a następnie senator II RP. Powstało kilka zakładów, m.in. browar i słynna fabryka kapeluszy (w 1912 r.).

W 1914 r. front zatrzymał się u bram Myślenic i poza uciążliwościami związanymi z postojem wojska miasto wiele nie ucierpiało. Po odzyskaniu niepodległości miasto pozostało siedzibą powiatu, wchłaniając w 1929 r. Górną i Dolną Wieś (dziś Dolne i Górne Przedmieście) oraz przysiółek Chełm, dawniej należący do Stróży. 

W 1936 r. miał tu miejsce „marsz na Myślenice” – skrajnie prawicowa bojówka zorganizowana przez ziemianina z Chorowic koło Mogilan Adama Doboszyńskiego opanowała w nocy z 22 na 23 czerwca posterunek policji, zdemolowała kilka sklepów żydowskich oraz bożnicę. Był to protest przeciwko skrajnej, sanacyjnej polityce ówczesnego starosty Antoniego Basary. Po policyjnym pościgu grupa została rozbita w rejonie Poręby, a po kilku dniach schwytano samego Doboszyńskiego, który został skazany na trzy i pół roku więzienia. Ekscesy zostały nagłośnione w środowiskach żydowskich za oceanem i przyczyniły się do ugruntowania negatywnego wizerunku Polski. 

W dniu 5 września 1939 r., po zaciętej, półdniowej obronie przedmieść przez oddziały 12 pułku piechoty miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie. Wkrótce rozwinęła się tu konspiracja, związana z obwodem ZWZ-AK „Murawa”. Drukowano tu pracę konspiracyjną, w młynie inż. Jana Hołuja funkcjonowała fabryka granatów. Działalność ta była pretekstem do masowych aresztowań, przeprowadzonych w 1940 i 1944 r. 22.01.1945 r. do Myślenic wkroczyły oddziały 38 Armii gen. Kiryłła Moskalenki.

Po II wojnie światowej miasto rozwinęło się jako ośrodek turystyczny, stanowiący zaplecze rekreacyjno-wypoczynkowe dla Krakowa. Wybudowano kompleks rekreacyjny na Zarabiu, gdzie kursowały z Krakowa specjalne, weekendowe autobusy, powstał również wyciąg krzesełkowy i krótki wyciąg narciarski pod Chełmem. Na wybudowanym jeszcze przed wojną przez inż. Hołuja jazie na Rabie zorganizowano przystań kajakową. W końcu lat 70. XX w. zbudowano nowoczesny dworzec autobusowy i dwupasmową obwodnicę. W ostatnich latach przeprowadzono kompleksową regulację Raby, związaną z budową odcinka drogi ekspresowej na południe od miasta i rozszerzono strefę przemysłową w celu przyciągnięcia nowych inwestorów.

 

Warto zobaczyć:

•Ruiny stołpu z XIII w. w rezerwacie „Zamczysko nad Rabą” (w przedłużeniu ul. Zamkowej, przy czerwonym szlaku). Według badań archeologicznych baszta miała 10,2 m średnicy zewnętrznej, 2,5 m wewnętrznej i ok. 6 m wysokości. Wysadzona w powietrze w 1457 r. pozostaje w ruinie.

•Rynek myślenicki i zabytkowy układ urbanistyczny – najstarsze budynki w rynku zgrupowane są w pierzei południowej pochodzą z XVIII i XIX w. – wśród nich zwraca uwagę najstarsza kamienica „Pod Matką Boską” z 1784 r. W pierzei północnej zwraca uwagę budynek magistratu projektu Jana Sas-Zubrzyckiego z 1898 r. Na płycie rynku stoi figura św. Floriana z 1776 r., fontanna „Tereska” z 1893 r. oraz Pomnik Niepodległości, będący rekonstrukcją pomnika zniszczonego przez hitlerowców.

•Kościół parafialny p.w. Narodzenia NMP z 1465 r., pierwotnie gotycki, potem rozbudowywany. Kamienna wieża pochodzi z 1543 r. Kaplice boczne – prawa Matki Boskiej Myślenickiej fundacji hetmana Stanisława Koniecpolskiego (1642-46), lewa fundowana przez mieszczanina Antoniego Obońskiego (1793-94). Wyposażenie kaplic barokowe. Ołtarze: główny Narodzenia NMP oraz boczne MB Różańcowej i Serca Pana Jezusa z XIX w. W kaplicy prawej najcenniejszy zabytek świątyni – cudowny obraz Matki Boskiej Myślenickiej z pocz. XVII w., namalowany przez artystę najprawdopodobniej z kręgu Hansa von Aachena, manierysty i nadwornego malarza cesarza Rudolfa II. 

•Kościół cmentarny św. Jakuba na Stradomiu, w południowej części miasta, wybudowany z łamanego kamienia w XV w. w stylu gotyckim, potem częściowo przebudowany. W XIX w. zamieniony był na magazyny wojskowe, później przywrócono jego sakralną funkcję. Przy kościele zabytkowy cmentarz – obok wejścia ciekawa mogiła oficera dragonów zmarłego na zarazę w 1806 r., podczas powrotu wojsk spod Austerlitz, w obrębie cmentarza także kwatery wojenne z 1939 i 1945 r. Obok świątyni dzwonnica z końca XIX w.

•Dawny zajazd z XVIII, tzw. „Dom Grecki” przy ul. Sobieskiego, obecnie ma w nim swą siedzibę Muzeum Regionalne.

•Budynki publiczne: starostwo przy ul. M. Reja – przebudowany gmach z ok. 1780 r., postawiony z cegieł z rozbiórki stojącego niegdyś nieopodal, XVI-wiecznego dworu Jordanów, sąd przy ul. Piłsudskiego (pocz. XX w.), remiza straży pożarnej przy ul. Kościuszki (1911 r.).

•Kamienna kaplica słupowa z 1600 r. przy ul. Daszyńskiego, postawiona w miejscu, gdzie wedle tradycji wymierzano karę luteranom (stąd też popularna nazwa pobliskiego przełomu Raby „Luteranka”). Przy tej ulicy, na granicy Stróży drewniany „amerykański” młyn zbożowy z 1855 r. konstrukcji zrębowej, z przylegającym doń budynkiem mieszkalnym.

•Obelisk z 1767 r. na Szubiennej Górze w północnej części miasta, upamiętniający zaprzestanie wykonywania w tym miejscu wyroków śmierci.

•Kilka willi na Zarabiu z lat 20 i 30 XX w., pamiętających początki kariery turystycznej Myślenic. 

DD, PS